ประวัติและที่มา
ชาวบ้านต้นแหนน้อย อำเภอสันป่าตอง เป็นชาวไทขึนที่อพยพมาจากเมืองเชียงตุง เมืองที่เป็นที่ตั้งถิ่นฐานของกลุ่มชาติพันธุ์ไทขึน ปัจจุบันอยู่ในพื้นที่รัฐฉาน ประเทศเมียนมาร์ โดยมีการเดินทางอพยพเคลื่อนย้ายไปมาระหว่างเมืองเชียงใหม่และเมืองเชียงตุงอยู่ตลอดเวลาในหลาย ๆ ช่วงเวลาหลายร้อยปี ชาวไทขึนบ้านต้นแหนน้อยไม่ได้มีความเชื่อว่าบรรพบุรุษของตนได้อพยพมาเนื่องจากภัยสงครามและความไม่สงบของบ้านเมืองในสมัย “เก็บผักใส่ซ้าเก็บข้าใส่เมือง” เพียงครั้งเดียว แต่มีความเชื่อว่า ได้อพยพมาก่อนหน้านั้น เนื่องเพราะการแสวงหาที่อยู่ใหม่ที่อุดมสมบูรณ์เพื่อตั้งถิ่นฐานหาที่ทำกินที่เหมาะสม โดยมักจะเดินทางมาในรูปแบบการค้าขาย เป็นขบวนพ่อค้าวัวต่างม้าต่าง (คือ การบรรทุกสินค้าบนหลังวัวและหลังม้าเพื่อนำไปจำหน่ายแลกเปลี่ยนในพื้นที่ชุมชนหรือเมืองต่าง ๆ) โดยมีหลักฐานสำคัญคือ ชุมชนไทขึนบ้านต้นแหนน้อยมี “ผางลาง” ซึ่งเป็นอุปกรณ์โลหะ ทำให้เกิดเสียงดัง มีรูปร่างคล้ายกระดิ่งหรือระฆัง ใช้สำหรับคล้องคอวัว เมื่อวัวเดินหรือเคลื่อนไหว จะมีเสียงดัง ทำให้หมู่บ้านต่าง ๆ รู้ว่าพ่อค้าม้าต่างวัวต่างได้เดินทางมาขายสินค้าในหมู่บ้านแล้ว
ภาพ “ผางลาง” ที่ใช้กับม้าต่างวัวต่างของชุมชนไทขึนบ้านต้นแหนน้อย
การเดินทางอพยพจากเมืองเชียงตุงของชาวไทขึนชุมชนบ้านต้นแหนน้อยนั้น ได้เดินทางผ่านเมืองสาด ประเทศเมียนมาร์ ผ่านเมืองฝาง แล้วผ่านเมืองเชียงใหม่ลงมาทางใต้ของเมือง จนถึงบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำขาน ซึ่งเป็นพื้นที่ราบลุ่มกว้าง มีความอุดมสมบูรณ์เหมาะสำหรับทำการเกษตรกรรมได้เป็นอย่างดี จึงได้ตั้งรกรากถิ่นฐานกันในพื้นที่บริเวณดังกล่าวนี้ โดยในการอพยพเดินทางนั้นใช้การเดินเท้าและเกวียนบรรทุกของมาตามเส้นทางต่าง ๆ ทั้งการลัดเลาะเลียบเส้นทางน้ำและเส้นทางค้าขาย อย่างไรก็ตามการอพยพเข้ามาในพื้นที่ของชุมชนบ้านต้นแหนน้อยจากเมืองเชียงตุงในช่วงต่อมามีจำนวนลดลง ทั้งนี้เนื่องจากเกิดสงครามเชียงตุง (พ.ศ. 2392-2397) การกำหนดนโยบายด้านการเมืองการปกครอง กฎหมาย ของประเทศสยาม ความลำบากในการเดินทาง ฯลฯ
ภาพ สภาพพื้นที่ชุมชนไทขึนบ้านต้นแหนน้อยปัจจุบัน
บริเวณที่ชาวไทขึนอพยพมาตั้งถิ่นฐานใหม่นี้มีต้มไม้แหนขนาดใหญ่และป่าไม้สัก จึงได้ถือเอาต้นไม้แหนใหญ่เป็นชื่อหมู่บ้านว่า “บ้านต้นแหนหลวง” โดยชาวไทขึนชุมชนบ้านต้นแหนได้อพยพมาอยู่รวมกันเป็นระหว่างเครือญาติเดียวกัน ต่อมาเมื่อประชากรมีจำนวนเพิ่มมากขึ้น ทำให้มีการหักล้างถางพงช่วยกันก่อสร้างบ้านพักที่อยู่อาศัย และสิ่งปลูกสร้างต่าง ๆ รวมถึงการขยายพื้นที่ทำกินทางการเกษตรมากขึ้น ทำให้ขนาดของหมู่บ้านกว้างใหญ่ขึ้นเรื่อย ๆ จนขยายมายังอีกฟากหนึ่งของลำน้ำขาน ชาวบ้านจึงตั้งหมู่บ้านอีกแห่งขึ้นมาชื่อ “บ้านต้นแหนน้อย”
ชาวไทขึนชุมชนบ้านต้นแหนน้อย อำเภอสันป่าตอง ถือเป็นชุมชนหนึ่งที่รักษาขนบธรรมเนียมประเพณี ศิลปวัฒนธรรมต่าง ๆ ได้อย่างเหนียวแน่น ตลอดจนรักษาอัตลักษณ์ของตนเอง ที่เห็นได้ชัดประการหนึ่งคือ การใช้ภาษาไทขึน ที่ยังคงมีผู้สูงอายุจำนวนไม่น้อยในชุมชน ใช้ภาษาไทขึนพูดคุยสื่อสารกันอยู่
ภาพ เส้นทางการเคลื่อนย้ายถิ่นฐานจากเชียงตุงสู่บ้านต้นแหนน้อย